راحة الصدور، کتاب تاریخی عهد سلجوقی جایگاه حضور پاره متن های شاهنامه است و این حاکی از وجود رابطة بینامتنی میان این دو متن است. هدف اصلی راحة الصدور از برقراری آگاهانة رابطة بینامتنی با شاهنامه تبدیل شدن به یک سیاست نامه و اندرزنامه بوده و مؤلّف آن با هدف احیا و تداوم اندیشة ایران شهری و مشروعیّت بخشی به حکومت ترکمانان سلجوقی با شاهنامه پیوند بینامتنی برقرار کرده است.
بحث و بررسی
ابیات شاهنامه، اشاره به شخصیّت ها و داستان ها، واژه ها و ترکیبات شاهنامه، بن مایه های اسطوره ای و نیز برخی مضامین در راستای اهداف تألیف و به مقتضای شرایط و اوضاع اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و ایدئولوژیک عصر سلجوقی در راحة الصدور حضور یافته و خط سیر اندیشگانی متن را در جهت بازنمایی و تداوم اندیشة ایران شهری و احیای روزگار آرمانی ایران قرار داده است.
بازنمود اندیشة ایران شهری
منظور از اندیشة ایران شهری «مجموعه ای از آرا و عقاید ایرانیان در طول تاریخ و دربارة اساسی ترین مفاهیم سیاسی به ویژه مسئلة فرمانروایی است» (رستم وندی، 1388: 25). اندیشة سیاسی در شاهنامه با قالب سیاست نامه و اندرزنامه خود را نشان می دهد و در آن سخن از چگونگی به دست آوردن قدرت و راه ها و
شیوه های حفظ آن است. از این رو یکی از اهداف متن از ایجاد رابطة بینامتنی با شاهنامه، بازنمایی و تداوم اندیشة ایران شهری است. ابیات شاهنامه و دیگر عناصر به طور ضمنی در متن راحة الصدور حاضر می شود تا با الگوبرداری از شاهنامه یک سیاست نامه باشد که هدف از آن تجدید ساختارهای کهن فرمان روایی ایران شهری در دورة اسلامی و توجیه چیرگی ترکمانان بر ایران است (طباطبایی، 1375: 10). مهم ترین اهداف تاریخ نویسان از پرداختن به اندیشة ایران شهری و جریان سیاست نامه نویسی در دورة اسلامی در موارد زیر خلاصه می شود: توجّه به اندیشة سیاسی ایران شهری به عنوان بنیان نظری؛ توجّه به اوضاع سیاسی روز و انتقاد از آن؛ رهنمود به پادشاه تا امور سیاسی و اجتماعی جامعه و رفتار سیاسی خود را اصلاح کند و اندرزدهی به او بر مبنای تجربة گذشتگان به ویژه پادشاهان عجم در ملک داری و آموزش آداب و رسوم پادشاهی بر اساس سنّت های پادشاهی ایران باستان به عنوان انگیزه و هدف مؤلّف؛ بهره گیری از روش اندرزنامه نویسی به صورت گنجاندن نکته های سیاسی و اجتماعی در قالب داستان و حکایت به ویژه حکایت هایی از پادشاهان ایران باستان (کشاورز افشار و دیگران، 1389: 39-40). همان طور که بیان شد، سخن از نابسامانی های زمانه یکی از اساسی ترین بنیان ها در سیاست نامه نویسی است. به طوری که تأکید بر نابسامانی های زمانه را می توان به وجه سلبی بازپرداخت اندیشة سیاسی ایران شهری به شمار آورد (رستم وندی، 1388: 52). راحة الصدور نیز با تأثّر از اندیشة ایران شهری
قالب بندی شده در شاهنامه و نگرش خاص به نهاد پادشاهی و بیان و نقد اوضاع اجتماعی عصر آگاهانه با شاهنامه ارتباط مضمونی و اندیشگانی برقرار می سازد و به آسیب شناسی زمانة خود می پردازد.
مؤلّف که مسائل و مشکلات سیاسی- اجتماعی جامعة خود را به خوبی درک کرده بود و می دید که نظام فکری و اخلاقی ایران پیش از اسلام خلل پذیرفته است، آشکارا در چندین جای کتاب به نقد اوضاع جامعه می پردازد. از جمله پریشانی اوضاع عراق در سال های پس از مرگ سلطان طغرل بن ارسلان را گزارش و نقد می کند. در این سال ها هیچ امنیتی در عراق وجود نداشت. سربازان خوارزمشاه آنجا را تصرف کرده بودند و مردم از ظلم و بی قانونی سرداران و سپاهیان او رنج بسیاری می کشیدند. به علم و اخلاق بی اعتنایی می شد و دانشمندان مورد بی حرمتی قرار می گرفتند.
«در شهور سنة ثمان و تسعین [ و خمسمائه] در جملة عراق کتب علمی و اخبار و قرآن به ترازو می کشیدند و یک من به نیم دانگ می فروختند و قلم ظلم و مصادرات بر علما و مساجد و مدارس نهادند... به هیچ مسجدی در عراق بوریا نمانده است که ظالمان به محفوری بدهند و پنبه نیست که بیوه زنان به ریسمان کنند تا از آن اطلس خرند و خلاف در مردم است که از جور وظلم آواره شدند و از قحط بمردند و اغراض نفسانی بر مردم چنان استیلا آورد که دمار از همه برآورد ... معارف عراق در آفاق آواره اند و اهل اسواق به خود درمانده و بیچاره اند» (راوندی، 1333: 33-38)
وی بلافاصله پس از ذکر این اوضاع بد نابسامان از ابوالفتح کیخسروبن قلج ارسلان می خواهد که با عدل خویش وضعیت نامناسب عراق را تغییر دهد و باری دیگر با آمدنش به عراق روزگار مطلوب را به آنجا بازگرداند و دولت آل سلجوق را احیا کند:
«چون حال بدین رسید و کار بدین انجامید بر جهانیان واجبست که به تضرّع و ابتهال از ملک ذوالجلال در می-خواهند تا از آنجا که لطف اوست احیای دولت آل سلجوق بکند و بیخ ظلم از جهان برکند و بر پادشاه اسلام واجبست، سلطان قاهر عظیم الدّهر کیخسروبن قلج ارسلان، خلّد الله رایات دولته و آیات سلطنته که نیّت عدل کند و با خدای عزّوجلّ نذر کند که احیای مراسم عدل کند از تربیت علما و تقویت اسلام و نصرت شریعت دادن و قواعد معدلت نهادن ... و بنیادی که اسلاف سلاطین آل سلجوق نهادند بر آن برود و تیمارداشت رعیتان و عمارت جهان پیشه گیرد تا ملک تعالی این ملک به وارث مستحق بازرساند و پادشاه را بر تخت سنجر و ملکشاه و برکیارق بنشاند و این دولت تا قیامت بماند» (همان: 38).
پس از پرداختن به اوضاع نامناسب عراق از آنجا که راوندی پس از انقراض بساط دولت آل سلجوق تألیف راحة الصدور را تمام می کند و تصمیم به اهدای آن به غیاث الدین ابوالفتح کیخسروبن قلج ارسلان (588- 607 ه.ق.) از سلاجقة آسیای صغیر می گیرد در سراسر کتاب می بینیم که این پادشاه برای وی همچون یک شاه آرمانی است و بر آن است تا با دادن پند و اندرز غیر مستقیم به او اندیشة آرمانی خود را به واقعیّت پیوند زند. وی در این راه از بخشیدن خصلت ها و مؤلّفه های پادشاه آرمانی به کیخسروبن قلج ارسلان که در شاهنامه نمود آن را یافته است، دریغ نمی کند.
در شاهنامه پادشاه آرمانی دارای نژاد، گوهر، هنر و خرد است و از فرّة ایزدی و در نتیجه تأیید و پشتیبانی الهی برخوردار است. راوندی بر این مبنا کوشیده است ممدوح خود، ابوالفتح کیخسروبن قلج ارسلان را مجمع و جایگاه تمام خصوصیات یک شاه آرمانی نشان دهد. از این رو در آغاز کتاب در بخش ستایش وی عامدانه ابیاتی از شاهنامه را انتخاب می کند که مربوط به داستان پادشاهی کیخسرو است و فردوسی در آن پس از طرح مؤلّفه های شاه آرمانی، کیخسرو را جامع این مؤلّفه ها می داند. راحة الصدور نیز در واقع با بیانی استعاری کیخسروبن قلج ارسلان را در جای کیخسرو شاهنامه می نشاند و او را نیز یک شاه آرمانی معرّفی می کند و هم به طور ضمنی از وی می خواهد چنین باشد.
«سلطان قاهر عظیم الدهر غیاث الدنیا و الدین ابوالفتح کیخسروابن السلطان السعید قلج ارسلان ... شجرة سلجوق است، درختی که بیخش تقویت و تربیت دین و ثمره اش بنای خیرات از مدارس و خانقاه ها و مساجد ... و آیین عدل را تازه گردانیدن و رسم سیاست زنده داشتن، شعر:
به پالیز چون برکشد سرو شاخ
به بالای او شاد باشد درخت
سزد گر گمانی برد بر سه چیز
ج
هنر با نژادست و با گوهرست
هنر کی بود تا نباشد گوهر
گهر آنک از فرّ یزدان بود
نژاد آنک باشد ز تخم پدر
ازین هر سه گوهر بود مایه دار
چو هر سه بیابی خرد بایدت
چو این چار با یک تن آید به هم
سر شاخ سبزش برآید به کاخ
که بیندش بینا دل و نیک بخت
کزین سه گذشتی چه چیزست نیز
سه چیزست و هر سه به بند اندرست
نژاده بسی دیده ای بی هنر
نیارد به بد دست و بد نشنود
سزد کآید از تخم پاکیزه بر
که زیبا بود خلقت کردگار
شناسندة نیک و بد بایدت
برآساید از آز وز رنج و غم
(راوندی، 1333: 29؛ فردوسی، 1386، ج 3: 3-4 )
از دیگر مقوله های مهم و اساسی در اندیشة ایران شهری که مرتبط با ویژگی های شاه آرمانی است، عدالت و انصاف، راستی و درستی و پرهیز از بیدادگری است. در این میان ویژگی و اصل عدل و داد برای مؤلّف به پیروی از فردوسی حائز اهمّیّت بیشتری است تا آنجا که راحةالصدور با سخنی در ستایش عدل آغاز می شود: «افتتاح به عدل کردم که سیرت پادشاه عادل غیاث الدین است و در هر دوری عمارت جهان و امن عالمیان از عدل بوده است» (راوندی، 1333: 69). سپس سخن با استشهاد آیات قرآن و احادیث پیامبر و ابیات شاهنامه محکم و استوار می گردد. در نمودار زیر نسبت و میزان اهمّیّت چهار مؤلّفة عدل، خرد، راستی و پرهیز از بیداد را که مؤلّف بر اساس ابیات شاهنامه آورده و از آنها به منزلة ویژگی-های شاه آرمانی یاد می کند، نشان می دهیم.
نمودار 1- فراوانی مهم ترین مؤلّفه های پادشاه آرمانی در راحة الصدور بر مبنای اندیشة ایران شهری در شاهنامه
نکته ای که باید به آن توجّه کرد این است که گزینش و نقل غیرمستقیم ابیاتی از شاهنامه در راحةالصدور که متضمن معانی بی اعتباری و زودگذر بودن دنیا، محتوم بودن مرگ، لزوم به جا گذاشتن نام نیک پس از خود، پرهیز از آزمندی، تحمّل مکافات اعمال و حاکمیت تقدیر و سرنوشت است، در واقع پادشاهان سلجوقی را به رعایت اصول لازم برای مشروعیت-بخشی به حکومت و رفتار کردن به مانند پادشاهان آرمانی ایران فرامی خواند و این گونه در لفاف شعر همة عوامل درگیر قدرت را متوجّه می کند که قدرت مطلق از آن خداست و از این رو بایستی در اعمال سیاسی خود تجدید نظر کنند.
بنا بر آنچه تا کنون بیان شد، بینامتنیت با شاهنامه در پیشبرد اهداف و انگیزه های فکری متن نقش مؤثّری ایفا کرده است و از آنجا که در شاهنامه تمام جنبه های اندیشة ایران شهری وجود دارد؛ متن حاضر نیز کوشیده است تا حد امکان از آنها برای مشروعیت بخشی به حکومت سلجوقیان استفاده کند.
کتابنامه
- راوندی، محمّدبن علی. (1333). راحة الصدور و آیة السرور. به سعی و تصحیح محمد اقبال. تهران: امیرکبیر.
- رستم وندی، تقی. (1388). اندیشة ایران شهری در عصر اسلامی. تهران: امیرکبیر.
- طباطبایی، جواد. (1375). خواجه نظام الملک. تهران: طرح نو.
- فردوسی، ابوالقاسم. (1386). شاهنامه. به کوشش جلال خالقی مطلق. تهران: مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی. چاپ اول.